Lễ hội Hết Chá thể hiện tinh thần đoàn kết cộng đồng làng bản trước mùa xuân sang, mùa của vạn vật cỏ cây đâm chồi nảy lộc, mùa của sức sống mãnh liệt tình yêu đôi lứa. Lễ hội cũng là dịp để các con nuôi tỏ lòng thành kính với người thầy chữa bệnh cho mình, mang đậm tính nhân văn sâu sắc, thể hiện tình cảm giữa con người với con người ví như câu “Được ăn đừng quên đũa. Được ở đừng quên ơn” không nên quên ơn người đã giúp đỡ mình trong lúc hoạn nạn, ốm đau. Lễ hội được tổ chức thường niên vào mùa Xuân ở Bản Áng (xã Đông Sang), Mộc Châu, Sơn La.

Huyền thoại Lễ hội:

Đối với nhiều người có lẽ cái tên "Lễ hội Hết Chá” còn khá xa lạ. Nhưng khi đến với bản Áng, tôi đã được người dân nơi đây kể cho nghe câu chuyện về nguồn gốc của "Lễ hội Hết Chá”. Chuyện rằng, xưa kia, người Thái rất nghèo, không có tiền mua thuốc chữa bệnh, thường đến nhờ thầy mo. Thầy mo dùng mẹo và nhờ thần linh nên đã chữa được bệnh cho dân làng. Mang ơn thầy mo, nhiều người xin được làm con nuôi của ông. Và rồi, cứ mỗi dịp cuối năm (vào 29, 30 Tết), con cháu lại đến tạ ơn thầy mo, nhưng thời điểm đó đang bận rộn cho tết nên thầy mo ấn định lễ tạ ơn sẽ tổ chức vào tháng 3 hàng năm... Lễ hội Hết Chá từ đó mà thành. Thông qua Lễ hội Hết Chá, thầy mo truyền những thông điệp của các vị thần linh tới mọi người. Đây là hình thức sinh hoạt văn hóa tâm linh sâu sắc, là lễ hội đoàn kết cộng đồng, cùng giúp nhau vượt qua những khó khăn trong cuộc sống. Cũng là dịp để người dân tạ ơn đất trời, tạ ơn đấng sinh thành, giáo dưỡng, cầu chúc cho vạn vật hòa hợp, sinh sôi nảy nở, cuộc sống yên vui, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt bội thu, mọi người ấm no hạnh phúc. Lễ hội còn thể hiện ý thức gắn kết cộng đồng dân tộc Thái, cùng nhau bước vào mùa vụ mới. 

Nét đẹp Lễ hội:

Lễ hội gồm 2 phần: lễ và hội. Phần lễ là dịp để người con nuôi bày tỏ lòng thành kính với thầy mo đã chữa bệnh cho mình, thể hiện tính nhân văn sâu sắc. Với những tích truyện xưa được kể và dựng lại do chính những người dân bản biểu diễn, người tham dự Lễ hội sẽ được truyền dạy kinh nghiệm sản xuất cũng như nghe những lời răn dạy để mọi người sống với nhau tốt hơn. Điểm nổi bật của những tích trò là tính hài hước, hóm hỉnh theo lối gái giả trai, trai giả gái, làm cho người xem nhiều phen cười thỏa thích.

Phần hội diễn ra những trò diễn dân gian vui nhộn, dạy con cháu khai hoang ruộng, tập cho trâu cày, khơi dậy nền văn minh lúa nước của đồng bào dân tộc. Đan xen một số tiết mục kịch câm dí dỏm, vui nhộn phê phán những thói hư tật xấu, khích lệ những cái hay, cái đẹp trong cuộc sống thường nhật. Bên cạnh đó, là những điệu xòe uyển chuyển, nhịp nhàng, duyên dáng quanh cây nêu hòa cùng tiếng trống, chiêng rộn rã và âm thanh trầm bổng của đội nhạc như đang mời gọi. Điệu xòe trong Lễ hội Hết Chá được gọi là “Xòe Chá” gồm 6 mục chủ yếu, mỗi mục gắn với một sự việc, được minh họa bằng kịch câm. Các cụ ngày xưa soạn thành thơ, như ca ngợi tình yêu trai gái, vợ chồng, trong mục có tên “rủ nhau đi hái măng rừng” là: “Thanh niên trai gái làng ơi/ Lúc lâm mệt nhọc nghỉ ngơi chút nào/ Phát xong nương dẫy ta mừng/ Cùng nhau đi hái măng rừng để ăn/ Em cầm dao thuổng giúp anh/ Anh đào măng được anh dành cho em/ Anh ơi cố đào cho nhanh/ Được măng đầy bế em anh cùng về/ Không thì cha đợi, mẹ mong/ Nếu anh còn có tấm lòng bên em”.

Hay trong mục “bảo vệ hoa mầu-làng xóm”, minh họa bằng những câu thơ: “ Ngày đêm canh gác bản làng/ Bảo vệ nương ruộng xóm làng yên vui/ Không cho thú phá giặc xâm/ Người đeo dao kiếm, người cầm cung tên/ Thú nào phá hoại ruộng ta/ Mọi người mõ chống đuổi ra khỏi làng/ Tuần tra canh gác bản mường/ Giặc xâm cướp đến cung gươm sẵn sàng/ Được mùa bản làng vui cười/ Trẻ, già, trai, gái, mọi người múa ca”.

Những hoạt động trong Lễ hội đã khơi dậy cuộc sống bình dị với thiên nhiên hoang dã được thể hiện trên cây nêu, với hoa ban, hoa mận, hình con thú, con chim, ve sầu, ong bướm, chiêng trống… đủ mầu sắc, tượng trưng cho sự sống, mùa Xuân. Trong phần hội còn diễn ra những hoạt động vui chơi giải trí vui nhộn ở nhiều khu vực, thi: xòe dân tộc Thái, món ăn dân tộc, đi cầu kiều, đi cà kheo… 

Bà Lường Thị Pán, Chi hội Người cao tuổi bản Áng I, cho biết: “Trước đây do nhiều nguyên nhân nên Lễ hội Hết Chá đã bị mai một, đến năm 2005 Chi bộ, bản Áng, ra Nghị quyết “Phục dựng và bảo tồn Lễ hội Hết Chá” giao cho Chi hội Người cao tuổi của bản sưu tầm, chắt lọc, dàn dựng để gìn giữ cho muôn đời sau. Từ đó đến nay trở thành Lễ hội thường niên của người Thái Tây Bắc. Năm 2009 tham dự ngày Hội văn hóa thể thao du lịch các dân tộc vùng Tây Bắc lần thứ 11 tại tỉnh Lai Châu, tiết mục “Xòe chá” đã đạt giải nhì”. 

Lễ hội “Hết Chá” cho thấy người Thái ở Tây Bắc có những nét sinh hoạt văn hóa tâm linh, tín ngưỡng sâu sắc, và ý thức gắn kết cộng đồng cùng sát cánh bên nhau để tự tin bước vào mùa vụ mới; cũng là dịp để người dân tạ ơn đất trời và công sinh thành giáo dưỡng của cha mẹ, cầu cho mưa thuận gió hòa để cuộc sống an lành, yên vui.

Đinh Nhung